Związek Odwetu - KEDYW. Polska Dywersja w okupowanym Kraju

 Zgodnie z rozkazem z dnia 20 IV 1940 r dotychczasowy Referat "C", istniejący w ramach Oddziału III Sztabu Dowództwa Głównego SZP, a następnie Komendy ZWZ na terenie okupacji niemieckiej, przekształcony został w Referat Związku Odwetu (ZO)Szefem Referatu ZO na szczeblu Komendy Głównej ZWZ został dotychczasowy kierownik Referatu "C" mjr. Franciszek Niepokólczycki "Teodor". Kierownicy referatów Związku Odwetu w Okręgach pracowali na podstawie instrukcji i środków otrzymywanych z Związku Odwetu Komendy Głównej ZWZ, natomiast akcje prowadzili według rozkazów Komendantów Okręgów.
 Kedyw dysponował własną, odrębną siecią łączności, co miało zabezpieczyć inne struktury ZWZ AK na wypadek wsypy w Kedywie.
 Wraz z powstaniem Kedywu zmieniło się podejście AK do dywersji. Akcje te miały zostać zintensyfikowane i prowadzone w sposób jawny, „pod szyldem” AK. Jak wspominał komendant główny AK, gen. Tadeusz Komorowski „Bór”: Wiadomości o naszych akcjach odwetowych [dywersyjnych – G.R.] podawała prasa podziemna. Gestapo zawsze otrzymywało pocztą jeden egzemplarz takiego numeru.

 Do zadań Związku Odwetu należało prowadzenie:

- akcji sabotażowej, polegającej na skrytym uszkadzaniu lub niszczeniu narzędzi produkcji, zasobów materiałowych i środków,
- akcji dywersyjnej, będącej jawną działalnością niszczycielską, prowadzoną z zaskoczenia przez specjalne zespoły wykonawcze,
- akcji odwetowych oraz akcji mających na celu obronę społeczeństwa polskiego przed eksterminacyjną działalnością okupanta.
- zakup i produkcja środków walki (broni i materiałów wybuchowych) oraz opracowywanie instrukcji z zakresu sabotażu i dywersji.

Uruchomienie akcji sabotażowo-dywersyjnej Związku Odwetu w pełnym rozmiarze, nastąpiło po ataku Niemiec na Związek Sowiecki (22 VI 1941 r). Wódz Naczelny gen. Władysław Sikorski polecił Komendantowi Głównemu ZWZ gen. "Grotowi" nasilenie akcji sabotażowo-dywersyjnych na terenie Rzeszy jak i na bezpośrednim zapleczu armii niemieckiej. Wyniki akcji sabotażowo-dywersyjnej wykonanych przez oddziały ZO w Polsce w drugiej połowie 1941 r były następujące: uszkodzono 1935 i przetrzymano w remoncie 91 parowozów, wykolejono 91 i podpalono 237 transportów kolejowych oraz uszkodzono 2851 wagonów. Rok 1942 przyniósł dalsze nasilenie działalności Związku Odwetu wymierzonej w przyfrontowe linie kolejowe. W drugiej połowie 1942 roku w Związku Odwetu rozpoczęła się reorganizacja oddziałów, między innymi wcielono do ZO warszawskie Grupy Szturmowe Szarych Szeregów, które jako OS "Jerzy" włączone zostały w skład Oddziału Dyspozycyjnego "MOTOR".
Największym osiągnięciem bojowym ZO Okręgu Warszawskiego w zakresie dywersji kolejowej była przeprowadzona w nocy z 7 na 8 listopada 1942 r akcja "Wieniec", której inicjatorem był ppłk. Franciszek Niepokólczycki "Teodor". Celem akcji było równoczesne wysadzenie torów wokół Warszawy, aby przerwać węzeł komunikacyjny Warszawa. Za niemieckie represje wywołane akcją "Wieniec" Związek Odwetu wykonał jeszcze jedną akcję o kryptonimie "Odwet Kolejowy". Akcja wykonana została w nocy z 16 na 17 listopada 1942 r, podczas której wysadzono tory pod Łukowem, Dęblinem i Białą Podlaską.

Akcje "Wieniec" i "Odwet Kolejowy" były szczytowymi osiągnięciami w dywersji kolejowej i były one ostatnimi akcjami Związku Odwetu.

Żołnierze KEDYWU przed Akcją ''Jula''

Na czele Kedywu KG AK stał Komendant, kierujący całością walki bieżącej Armii Krajowej. Szef Kedywu KG podlegał Komendantowi Głównemu AK i wchodził do ścisłego sztabu Komendy Głównej. Od jesieni 1942 do lutego 1944 funkcję Komendanta Kedywu KG AK pełnił płk. dypl. August Emil Fieldorf - "Nil". Od 1 II 1944 nowym Komendantem Kedywu KG został ppłk. Jan Mazurkiewicz "Radosław". Zastępcą szefa Kedywu KG od chwili jego powstania był ppłk. Franciszek Niepokólczycki "Teodor. Podobnie jak wcześniej Związek Odwetu, tak i Kedyw KG AK miał od początku swego istnienia własne Oddziały Dyspozycyjne. Oddziały dyspozycyjne Kedywu:

1. "Motor 30" - najstarszy i najsilniejszy Oddział Dyspozycyjny Kedywu KG AK. Zadaniem głównym "Motoru" były ataki na niemiecką komunikację, przede wszystkim na transport kolejowy. W skład "Motoru" wchodziły następujące Oddziały Specjalne: OS "Jerzy", OS "Sęk", OS "Andrzej", OS "Jana" (tzw. "Osjan"), "Dysk" (Dywersja i Sabotaż Kobiet - OS "Lena")
2. "OSA" (Specjalnych Akcji Bojowych) po wcieleniu do Kedywu zmieniono kryptonim na "Kosa 30". Głównym zadaniem "Kosy" była "dywersja osobowa": likwidacja niemieckich osobistości z kręgów policyjno-administracyjnych. Ale "Kosa" została rozszyfrowana przez Gestapo. Po aresztowaniach "Kosy" utworzono nowy zespół o kryptonimie "Agat" ("Anty-Gestapo"), który wyłoniony został z harcerskich Grup Szturmowych, które jako oddział Specjalny "Jerzy" wchodzili od jesieni 1942 r w skład "Motoru 30" będąc jego najsilniejszą jednostką. 1 VIII 1943 r dowodzony przez kpt. Adama Borysa "Pług" oddział, powołany został do życia jako kompania dywersyjna "Agat".
3. "Anatol" celem tego oddziału była likwidacja zdrajców i kolaborantów polskiego pochodzenia.
Skład Oddziałów Dyspozycyjnych Kedywu KG AK ulegał dość istotnym zmianom. 1 września 1943 zmieniony został numer kierunkowy oznaczający Kedyw KG. Określającą go dotąd liczbę "30" używaną w rozkazach i poczcie wewnętrznej, zastąpiono numerem "90". Jednocześnie kryptonim "Motor 30" wymieniono na "Sztuka 90" (Szturmowa Kadra). Zmiany nastąpiły również w najsilniejszym oddziale "Sztuki" - OS "Jerzy" z "Grup Szturmowych", z którego odeszła 3. kompania "Agat", a pozostałe kompanie utworzyły batalion "Zośka". Został zmieniony także kryptonim oddziału "Anatol" na "Lilpol". Następna zmiana numeru kierunkowego, spowodowana była wpadką poczty dla Kedywu KG i nastąpiła w styczniu 1944 r. Dawna "Sztuka 90" otrzymała teraz kryptonim "Deska 81" (Dywersja i Sabotaż Kolejowy). Równocześnie kompania "Agat" otrzymała nowy kryptonim "Pegaz 81" (Przeciw-Gestapo). Wiosną 1944 wszystkie Oddziały Dyspozycyjne Kedywu KG AK rozrastają się liczebnie. W maju 1944 po raz kolejny zmianie uległ numer kierunkowy Kedywu KG - odtąd będzie to "53". Kompania "Pegaz", której stany osobowe osiągnęły już ok. 440 ludzi, otrzymuje status batalionu i nowy kryptonim "Parasol".

 W Okręgu AK Łódź rozwój Kedywu związany był z działalnością dwóch cichociemnych - por. Adama Trybusa „Gaj” i por. Artura Linowskiego „Karp”. W oparciu o siły Kedywu Okręgu zorganizowano pięć oddziałów partyzanckich - „Wicher”, „Burza”, „Grom”, „Błyskawica” i „Zryw”. Oddziały te stanowiły trzon 25 pułku piechoty AK, który brał udział w akcji „Burza”.

W Okręgu AK Radom-Kielce warunki naturalne szczególnie sprzyjały rozwijaniu partyzantki. Na terenie Okręgu działały łącznie 33 oddziały dywersyjne i partyzanckie AK, w tym legendarny oddział dowodzony przez cichociemnego por. Jana Piwnika „Ponurego”. Na przełomie 1943 i 1944 r. liczebność oddziałów partyzanckich wynosiła tutaj 650 ludzi. W trakcie akcji „Burza” wzrosła do pięciu tysięcy ludzi.

Teren Krakowa, za sprawą dużego nasycenia siłami niemieckimi, był dla odmiany szczególnie trudny w prowadzeniu działań dywersyjnych. Pomimo tego, w Okręgu AK Kraków prowadzono z powodzeniem akcje dywersyjne i sabotażowe, w tym m.in. rozbicie więzienia w Jaśle oraz akcję „Jula”. Oddziały Kedywu stanowiły również wartościowe kadry dla sformowanej w czasie akcji „Burza” 106 Dywizji Piechoty AK.

W Okręgu AK Lublin dywersja przybrała większe natężenie przede wszystkim w rejonie Puław i Lublina. Wysiedlenia na Zamojszczyźnie zainicjowane jesienią 1942 r. sprawiły, że część oficerów skierowanych do rozwijania Kedywu na terenie Okręgu brała aktywny udział w walkach w obronie ludności polskiej oraz działalności oddziałów partyzanckich. Podobnie było na Wołyniu, gdzie rzezie ludności polskiej dokonywane przez nacjonalistów ukraińskich zmusiły do porzucenia akcji dywersyjnych na rzecz tworzenia samoobrony ludności polskiej.

Kedyw Okręgu Polesie, Nowogródek i Wilno wspierał głównie rozwijanie oddziałów partyzanckich. Na Polesiu udało się zorganizować 30 Dywizję Piechoty AK, natomiast oddziały partyzanckie z Nowogródczyzny i Wileńszczyzny brały udział w wyzwalaniu Wilna – operacji „Ostra Brama”. Konspiracja w Okręgach AK Wołyń, Polesie i Nowogródek była zaopatrywana w broń przez podlegającą pod Kedyw KG Centralę Zaopatrzenia Terenu. Z kadr tej ostatniej utworzono w okresie Powstania Warszawskiego batalion „Czata 49”.

Kedyw Obszaru Lwów, w skład którego wchodziły Okręg AK Lwów, Tarnopol i Stanisławów, działał w niekorzystnych warunkach, spowodowanych przede wszystkim aktywnością oddziałów nacjonalistów ukraińskich. Pomimo tego, prowadzono tam aktywne działania dywersyjne doprowadzając m.in. do wykolejenia pięćdziesięciu pięciu transportów kolejowych w samej tylko pierwszej połowie 1944 r.


Czyniono także starania zorganizowania Kedywu na terenie Obszaru Zachodniego (Okręg AK Pomorze oraz Poznań) i Okręgu AK Śląsk, czyli terenów Polski włączonych bezpośrednio do III Rzeszy. W wypadku Obszaru Zachodniego, nie udało się jednak przerzucić grup oficerów Kedywu.


Odziały podlegające Kierownictwu Dywersji mają na swoim koncie szereg brawurowych akcji. Oto kilka z nich:

Akcja „Arsenał” – uwolnienie więźniów przewożonych z al. Szucha na Pawiak, przeprowadzona 26 marca 1943 r. przez Grupy Szturmowe Szarych Szeregów, podlegające Kedywowi. Jest to jedna z najbardziej znanych akcji polskiego Podziemia. Akcja została opisana w książkach Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na Szaniec” oraz Stanisława Broniewskiego „Akcja pod Arsenałem”. W oparciu o te wydarzenia w 1977 r. nakręcony został również film w reżyserii Jana Łomnickiego pt. „Akcja pod Arsenałem”.

Akcja „Celestynów” – odbicie z pociągu czterdziestu dziewięciu więźniów wiezionych do obozu koncentracyjnego Auschwitz. Akcję przeprowadzono 20 maja 1943 r. przez oddział warszawskiego Kedywu.

Akcja pod Łęczną - zatrzymanie i ostrzelanie dwóch pociągów pośpiesznych na linii Warszawa Kraków przeprowadzona w nocy 2/3 lipca przez partyzantów ze zgrupowania por. Jana Piwnika „Ponurego”. W wyniku ataku zabito, bądź raniono pięćdziesięciu Niemców. W ramach represji za akcję partyzantów okupant spacyfikował wieś Michniów, stanowiącą jedną z baz zgrupowania. W odwecie „Ponury” na czele grupki swoich ludzi w nocy z 12 na 13 lipca 1943 r. zatrzymał kolejny pociąg pospieszny na linii Kraków-Warszawa. Partyzanci wdarli się do pociągu strzelając do każdego Niemca znajdującego się wewnątrz. W wyniku akcji zabito bądź raniono siedemdziesięciu Niemców.

Akcja „Pensjonat” – rozbicie więzienia w Jaśle, przeprowadzone przez oddziały Kedywu Podokręgu Rzeszów w nocy z 5 na 6 sierpnia 1943 r. Uwolniono wówczas ponad stu dwudziestu więźniów.

Akcja „Góral” – przejęcie transportu pieniędzy dokonane 12 sierpnia 1943 r. przez oddziały Kedywu w rejonie Placu Zamkowego w Warszawie. W wyniku akcji zdobyto ogromną wówczas sumę 100 mln złotych. Wybitny historyk Tomasz Strzembosz uznał ją za jedną z najlepiej przeprowadzonych akcji zbrojnych ruchu oporu w całej okupowanej Europie.

Podpalenie składu paliwa na ul Gniewkowskiej – zniszczenie składu materiałów pędnych na warszawskiej Woli, przeprowadzone 31 lipca 1943 r. Akcja została wykonana przez oddział warszawskiego Kedywu po dowództwem ppor. Stanisława Sosabowskiego „Stasinka”, syna gen. Stanisława Sosabowskiego, dowódcy Samodzielnej Brygady Spadochronowej.

 Opanowanie Końskich – opanowanie miejscowości Końskie w czwartą rocznicę wybuchu wojny, w nocy z 31 sierpnia na 1 września 1943 r. przez oddział partyzancki cichociemnego, ppor. Waldemara Szwieca „Robot”. Oddział zlikwidował pięciu konfidentów i zaopatrzył się w lokalnych magazynach.

Akcja „Szymanów” – wykolejenie niemieckiego pociągu poprowadzone w nocy z 21/22 listopada 1943 r. pod Szymanowem na linii Warszawa Łowicz. W wyniku akcji zginęło, bądź odniosło rany stu Niemców.

Akcja „Taśma” – uderzenie w niemieckie posterunki graniczne w Generalnym Gubernatorstwie. W jej wyniku rozbito trzynaście posterunków granicznych. W ataku na posterunek graniczny w Sieczychach koło Wyszkowa w nocy z 20 na 21 sierpnia poległ ppor. Tadeusz Zawadzki „Zośka”.

Akcja „Główki” – zainicjowana jesienią 1943 r. akcja mająca na celu likwidacje szefów aparatu okupacyjnego w Generalnym Gubernatorstwie, którym udowodniono zbrodnie na narodzie polskim. Armia Krajowa sporządziła listę stu nazwisk funkcjonariuszy niemieckich przeznaczonych do likwidacji. W ramach tej akcji dokonano m.in. zamachów na wysokiej rangi esesmanów - Franza Kutscherę oraz Wilhelma Koppe

Akcja „Polowanie” – ostrzelanie samochodów niemieckich dygnitarzy wracających z polowania przeprowadzony 8 stycznia 1944 r. pod Warszawą. Nie udało się jednak zlikwidować żadnego z dygnitarzy. Akcję przeprowadzono w ramach akcji „Główki”. Kolejnego ataku na dygnitarzy niemieckich w ramach tej akcji dokonał krakowski Kedyw nocą z 29 na 30 stycznia 1944 r. ostrzeliwujące koło Grodkowic pociąg w którym podróżował gubernator GG Hans Frank.

Akcja „Kutschera” - udany zamach na Franza Kutscherę, wysokiego funkcjonariusza SS, przeprowadzony w dniu 1 lutego 1944 r. w Warszawie. Na podstawie przebiegu akcji „Kutschera” postał polski film fabularny „Zamach” w reżyserii Jerzego Passendorfera z 1959 r.

Akcja „Koppe” – nieudany zamach na Wilhelma Koppe, wysokiej rangi dowódcę SS i Policji w Generalnym Gubernatorstwie. Akcja została przeprowadzona przez Oddział Dyspozycyjny KG AK „Parasol” w Krakowie 11 lipca 1944 r.

Akcja „Jula” - wysadzenie trzech mostów w rejonie Tyńczy, Rogoźna oraz Nowosielec na Podkarpaciu, przeprowadzona w dniach 5/6 i 8/9 kwietnia 1944 r. Miała na celu zademonstrowanie Brytyjczykom efektywności działań Armii Krajowej. W akcji brały udział oddziały Kedywu Podokręgu Rzeszów oraz minerzy z Batalionu „Zośka” Kedywu KG.

Akcja „Bielany” - zniszczenie niemieckich samolotów transportowych na lotnisku w warszawskich Bielanach przeprowadzone w nocy 3/4 maja 1944 r. W akcji wziął udział Oddział Dyspozycyjny Kedywu KG AK „Osjan”. W wyniku akcji zniszczono pięć samolotów i uszkodzono trzy kolejne.

Napad na Bank Emisyjny w Krakowie – przeprowadzony w dniu 6 grudnia 1944 r. przez krakowski Kedyw.

Podane powyżej akcje to tylko niewielki wycinek działań Kedywu. W okresie od 1 stycznia 1941 r. do 30 czerwca 1944 r. w wyniku walki bieżącej:
• wykolejono 732 oraz podpalono 443 transporty kolejowe,
• uszkodzono 6900 parowozów,
• wysadzono 38 mostów,
• zniszczono 4300 samochodów wojskowych,
• spalono 120 magazynów i 8 składów wojskowych,
• zniszczono 28 samolotów,
• uszkodzono 19 tys. wagonów kolejowych,
• Zniszczono 1100 cystern benzyny,
• wykonano 5700 zamachów na Niemców,
• wykonano ponad 25 tys. innych akcji i aktów sabotażu, 

W okresie od stycznia do czerwca 1944 r. zlikwidowano także 769 agentów Gestapo – wielu z nich zostało zlikwidowanych przez oddziały Kedywu.


Różne przedsięwzięcia organizowane przez AK wymagały transportu samochodowego. Kedyw, zwłaszcza ten warszawski, wyspecjalizował się w kradzieżach niemieckich samochodów wojskowych. Doszło nawet do tego, że oddziałom Kedywu udało się ukraść z warsztatów remontowych niemiecki samochód pancerny (sic!). Na tym nie kończy się obszerna lista zadań do których angażowanych był Kedyw. Do zadań realizowanych przez te formacje należała także walki z bandytyzmem czy bimbrownictwem. Oddziały podlegające Kedywowi mają także na swoim koncie liczne ataki na posterunki żandarmerii, policji porządkowej oraz urzędy niemieckie. Żołnierze Kedywu brali również czynny udział w transportowaniu broni z zagrożonych magazynów i skrytek AK oraz w akcjach dozbrajania się kosztem oddziałów niemieckich.

Żołnierze oddziału Kedywu Ośrodka "Łąka" - Okręg Nowogródek Armii Krajowej. Stoją w białych maskujących ubraniach od lewej: kpr. Jerzy Kuligowski ps. "Góra", kpr. Jan Dubielewicz ps. "Roland", ppor. Stanisław Berdowski vel Chyliński ps. "Walter", kpr. Witold Kuryłłowicz ps. "Lord", kpr. Modest Bobowicz ps. "Wircz", kpr. Stanisław Gwozdowski ps. "Drzazga".

Żołnierze Kedywu Armii Krajowej w prywatnym mieszkaniu przy ul. Wielkiej w Warszawie. Siedzą od lewej: Krzysztof Spytek-Jordan ps. "Krzysztof", Maria Anusz-Jahn ps. "Skrzat", Jerzy Wiszniowski ps. "Wisz", Bartłomiej Jahn ps. "Michał".

Meldunek z 2.II.1944 r. dowódcy Batalionu "Parasol" Adama Borysa ps. Pług do dowódcy Kedywu KG AK płk Emila Fieldorfa ps. Nil o przebiegu akcji na Kutscherę

Meldunek z 2.II.1944 r. dowódcy Batalionu "Parasol" Adama Borysa ps. Pług do dowódcy Kedywu KG AK płk Emila Fieldorfa ps. Nil o przebiegu akcji na Kutscherę

"Deska 81" zostaje przemianowana na Brygadę Dywersyjną "Broda 53". Tuż przed wybuchem powstania Brygada Dywersyjna "Broda 53" składała się z:

- batalion "Zośka"
- batalion "Parasol"
- batalion "Czata 49"
- batalion "Miotła"
- batalion "Pięść"
- kompania "Kolegium A"
- Oddział Dywersji Bojowej Kobiet "DYSK"

Wszystkie oddziały Kedywu KG AK, jako zgrupowanie "Radosław", 1 VIII 1944 r na Woli przystąpiły do walki o wyzwolenie Warszawy, w ramach operacji Burza.

Kedyw Warszawa,  Batalion "Pięść": Pluton "Agaton" (także zwanym oddziałem legalizacji "WD-68") na cmentarzu Ewangelickim na Woli dnia 1.VIII.1944 przed godziną "W". Z niemiecką flagą pozuje major Alfons Kotowski "Okoń" - dowódca baonu "Pięść".

Żołnierze "Radosława" walczyli przez 63 dni powstania wykrwawiając się z ojczyznę. Ich szlak powstańczy był imponujący, walczyli m.in. na Woli, Starówce, w Śródmieściu oraz na Czerniakowi i Mokotowie. 2 X 1944 w dzień kapitulacji ppłk "Radosław" jako jedyny nie nakazuje swemu wojsku poddania się i zostawia wolny wybór swoim żołnierzom. Część żołnierzy "Radosława" idzie do niewoli ["Zośka", "Parasol", "Czata 49"], część wychodzi z ludnością cywilną i wkrótce wraca w szeregi konspiracji. Szlak bojowy zgrupowania "Radosław" okupiony zostaje krwawą daniną - straty sięgają ok. 70% żołnierzy...

Biuletyn Informacyjny AK

Tradycję Związku Odwetu i Kedywu KG AK dzierży obecnie Jednostka Wojskowa NIL.

JW NIL